तुमची प्रीतमोहर: अंदमान : मोअर दॅन अ होम अवे फ्रोम होम भाग १

अंदमान आणि निकोबार द्वीपसमूह!! बंगालच्या उपसागरात असणारी भारताची पाचूची बेटं!! निळाशार समुद्र, गर्द वृक्षराजी , अफाट सागरी संपत्ती आणि निसर्ग हेच डोळ्यांसमोर येतं. याच्या जोडीने सेल्युलर जेल आणि सावरकरांमुळेही आपण या बेटांशी जोडलो गेलो असतो. मलाही सावरकर आणि इतर राजबंदी , त्यांना झालेली काळ्या पाण्याची शिक्षा या सगळ्यामुळे अंदमान ची पहिली ओळख झाली होती. आणि तेव्हापासुनच या जागेला भेट द्यायची इच्छा होती. तो योग या महिन्यात आला.

अंदमान आणि निकोबार द्वीपसमूहाबद्दल जालावर अनेकांनी लिहिलय. या बेटांची भौगोलिक आणि ऐतिहासिक माहिती आपल्याला जालावर मिळेलच , मी मात्र माझ्या नजरेतुन अनुभवलेला आणि भावलेला अंदमान तुम्हाला दाखवणार आहे. आम्ही शक्यतो टुर कंपनीसोबत फिरणं टाळतो त्यामुळे कसं आपल्याला वाट्टेल तेव्हा वाट्टेल तस फिरता येतं. म्हणून या प्रवासाला लागते ती पुर्वतयारी तशी ६ महिने आधी सुरु झाली होती. डिसेंबर मधे आम्ही आमच्या सुट्ट्यांचा अंदाज घेऊन तिकिटं बुक केली आणि अंदमान बेटांचा अभ्यास सुरु केला. काय करावं, काय करु नये हे वाचलं. आणि आम्ही साधारण कसे आणि किती फिरणार हे ठरवलं.

( www.andamans.gov.in आणि अजून एक nic ची साईट आहे त्यावर अभ्यास केला. शिवाय inter island प्रवासाची माहिती घेण्यासाठी www.and.nic.in ही साईट. खूप छान दिलय त्यांनी डिट्टेलवार. त्याशिवाय मी जेव्हा पोर्ट ब्लेअर मधल्या टुरिजम डिपार्टमेंट मधे गेले होते तेव्हाही न कंटाळता सगळी माहिती दिली आणि शंका दूर केल्या होत्या माझ्या.

पहिल्या दिवशी रात्री जेवल्यावर आम्ही एक फेरफटका मारायला गेलो होतो शहरात. तर तेव्हा तिथलं सचिवालय, वेगवेगळ्या खात्यांची offices रात्रीचीही सुरु होती. पर्यटन खात्याच्या office मधे गेले तर एका दादांनी खूप मस्त माहिती दिली. अंदमान ट्रंक रोड वर एका लिमिट पर्यंतच दुचाकी नेता येते, पुढे ट्रायबल एरियामधे compulsory चार चाकी. त्या शिवाय ट्रायबल एरियातले किंवा ट्रायबल्स चे फोटो नाही घेता येत. त्यांना खाऊ पिऊ नाही देता येत. ते काम पोलीस करतात. हे अन बरेच काही. तिथे offices ६ वाजता उघडतात. ३ साडे तीन ला बंद होतात. आणि शिफ्ट्स मधे २४ तास सुरु असतात. फक्त सह्या वगैरे office hours मधे. इतर मदत सतत सुरु असते.)

आता फक्त शरीर तिथे पोचायचं राहिलं होतं. मन तर कधीचच पोचलं होतं. शेवटी हो ना करता ९ मे उजाडला. आणि सकाळी ७.२० च्या विमानाने आम्ही चेन्नै ला निघालो. पोर्ट ब्लेअर साठी आमचं विमान १०.४० ला होतं. तेवढ्यात जे काही कस काय अन चेपु खेळुन घ्यायचय तेवढं घेतलं. कारण तिकडे फक्त बीएसेनेल , ऐर्टेल अन वोडाफोन हे तीनच सर्विस प्रोवाईडर आहेत. आणि २जी स्पीड बडी मुश्किल से मिलती है अस होटेलवाल्याकडुन कळलं होत. ठरलेल्या वेळी आमचं विमान निघालं वीर सावईकर आंतरराष्ट्रीय विमानतळाकडे निघालं. दिडेक तासाने काही पाचूची बेटं दिसु लागली. विमानातुन जमतील तसे फोटो घेतलेत.

विमानतळ जवळ आल्यावर क्यामेरे बंद केले. आमच्या गोव्यासारखाच हासुद्धा डिफेन्स एअर्पोर्ट आहे. सामान घेण्याचे सोपस्कार केल्यावर अंदमानच्या पर्यटन विभागाचा हेल्पडेस्क वर प्रिपेड टॅक्सी , बाईक रेंटल वगैरे ची चौकशी केली आणि विमानतळाबाहेर जाऊन टॅक्सी करुन गेलो. इथेच अंदमानी लोकांच्या नियमप्रियतेचा पहिला अंदाज आला. पठ्ठ्याने प्रिपेड टॅक्सी च्या दरापेक्षा एक रुपया अधिक घेतला नाही. तेवढ्या अंतरासाठी आमच्या गोव्यात ५०० रुपडे सहज घेतले असते इथल्या टॅक्सीवाल्यांनी.

फ्रेश होऊन सरळ सेल्युलर जेल बघायला गेलो. सगळी जेल फिरुन बघताना अंगावर शहारे येत होते. कश्या परिस्थितीत ह्या लोकांनी इथे दिवस काढले असतील आपण कल्पनाही करु शकत नाही. खूप मराठी माणसं भेटली तिथे. सावरकरांच्या कोठडीत सगळे पायताणं काढुन गेलो. देवळाइतकीच पवित्र जागा होती ती. बसलो थोडा वेळ. जयोस्तुते चं सामुहिक गायन झालं आणि मग उर्वरीत भाग बघितला.

सावरकरांच्या कोठडीत मी

सेल्युलर जेल च मुळ स्वरुप सात आरे असलेल्या स्टार फिश सारखं होतं. त्यातले तीनच आरे उभे आहेत. एका आर्‍याच्या जागी सरकारी इस्पितळ उभं आहे. मधल्या मनोर्‍याच्या खांबांवर तिथे असलेल्या सगळ्या कैद्यांची नावं आहेत. या इमारतींची रचना अशी होती की एका इमारतीतल्या कैद्यांना समोरचे कैदी दिसू नयेत. फोटोत व्हरांड्यासमोर समोरच्या खिडक्या दिसतायेत. त्या खिडक्यांनाही उतरती छपरे. आणि खोलीत त्याही उंचावर. म्हणजे फक्त उजेड आणि हवा थोडीफार येणार. काळ्या पाण्याची शिक्षा... आणि या इमारती कैद्यांकडूनच बांधून घेतल्या होत्या.

कैद्यांचे फाशीपुर्व अंतिम विधी करण्याचे स्थान

कैद्यांना सतत दिसेल असे फाशीघर

कोठडीचे दरवाजे गडगंज आडण्यांनी(कड्यांनी) बंद असत. हे तिथे अजूनही पाहता येतात. त्यातही तात्याराव जास्त डेंजर कैदी , म्हणून त्यांना सगळ्यात शेवटची, कोपर्‍यातली कोठडी दिली होती. जिथे एका भक्कम दरवाज्यातुन आत गेल्यावर अजून एक दरवाजा लागायचा आणि मग आत तात्याराव. कोलू आणि काथ्याचा ठराविक कोटा पूर्ण झाला नाही तर जेवण देण्यात येत नसे. हात सोलवटून जात, रक्तं येत पण काथ्या कुटलाच पाहिजे. थोड्या जुन्या आणि त्यातल्या त्यात मवाळ कैद्यांना लाकूड्तोडीसाठी नेत. या कैद्यांवर आदिवासी लोकांचे हल्ले होत, तसे ते आताही होतात म्हणा. अंदमानी लाकूड अत्यंत टिकाऊ असतं. खार्‍या पाण्यानेसुद्धा त्याला अपाय होत नाही.

लाईट अँड साउंड शो अक्षरशः शहारे आणतो अंगावर. तिथल्या अंगणात जिथे कैद्यांना कोलूवर चढवायचे, काथ्या कुटायला लावायचे, तेल घाण्याला जुंपायचे, लाकूड कामाला लावायचे , छळाचे इतर प्रकार प्रत्यक्ष बघितल्यासारखं वाटलं. सावरकरांचं पुस्तक आधीच वाचून गेल्याने अजून जास्त फरक पडला. बाबाराव सावरकर आणि तात्याराव सावरकर वेगवेगळ्या आर्‍यांमधे होते. त्यांची प्रत्यक्ष भेटही खूप सायासांनी तब्बल दोन वर्षांनी झाली.

जेल च्या आवारात एक पिंपळाच झाड आहे. त्याला बेरीबाबा का पेड म्हणतात. तिथला त्याकाळचा जेलर बेरी ह्याच ते "निवाड्याचं" स्थान होतं. इथुनच तो गोड शब्दात कैद्यांचे निवाडे करत असे. सध्याच्या जेलमधे एक प्रदर्शन आहे त्यात इत्थंभूत माहिती फोटोंसकट आहे. गाईड हवा असल्यास जेलच्या ऑफिसमधे नाममात्र शुल्क भरुन मिळवता येतो. या प्रदर्शनातले काही फोटोज द्यायचा प्रयत्न करते.

अंदमानमधे तसे सहा महिने खूप जास्त पावसाचे आणि उरलेले सहा महिने कमी पावसाचे असतात, त्यामुळे तिथे डांस , चिलटं इ. त्रासदायक मंडळीही भरपूर होती/आहेत तर हासुद्धा एक खूप त्रासाचा प्रकार असे कैद्यांसाठी. एस्पेशली ज्यांना जंगलात लाकूडतोडीसाठी नेले जायचे त्यांच्यासाठी. आणि लाकूडतोड कितीही पाऊस असो ठरलेला कोटा झाल्याशिवाय परत येणए नसायचेच. अंदमान मधली जंगलं ट्रोपिकल डेसिड्युअस / एवरग्रीन फॉरेस्ट्स मधे मोडतात. ही अजस्त्र खोडं असतात. हयाचाही एक नमुना टाकेन नंतर.

हे सेल्युलर जेलच्या वरच्या गच्चीवरुन दिसणारे पोर्ट ब्लेअर.

1. ross island